Rüzgar
Hava
kütlelerinin yatay yöndeki hareketlerine rüzgar denir.
Rüzgarlar
basınç farklılıklarından doğar ve daima yüksek basınç alanlarından alçak basınç
alanlarına doğru eser.
Hava
kütlesinin hareket hızıdır. Rüzgar hızı saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/sa)
olarak ifade edilir.
Rüzgarın
hızı anemometre ile ölçülür.
Rüzgarın
Hızını Etkileyen Etmenler
Basınç
Farkı
Rüzgarın
hızını etkileyen temel etmendir. Basınç alanları arasındaki fark ne kadar fazla
ise, rüzgar o kadar hızlı eser. Basınç farkının güçlü olduğu yerlerde izobarlar
sık, zayıf olduğu yerlerde ise seyrek geçmektedir.
Basınç
Merkezlerinin Yakınlığı
Alçak
ve yüksek basınç merkezleri arasındaki uzaklık arttıkça rüzgarın şiddeti azalır.
Basınç merkezleri birbirine ne kadar yakın ve aradaki basınç farkı ne kadar
fazla ise rüzgar o kadar hızlı eser.
Dünya’nın
Günlük Hareketi
Dünya
ekseni çevresinde dönmeseydi rüzgarlar yüksek basınçtan alçak basınca doğru en
kısa yolu izleyerek daha hızlı eseceklerdi. Ancak Dünya’nın ekseni çevresindeki
dönüşünün etkisiyle en kısa yolu izlemeyen rüzgarlar daha yavaş
eser.
UYARI
: Rüzgarların sapma gücü enleme ve rüzgarın hızına göre
değişir.
Yer
şekilleri
Rüzgarın
yönü bulunulan noktaya göre belirlenir ve rüzgar hangi coğrafi yönden geliyorsa
ona göre adlandırılır.
Rüzgarın
yönü, basınç merkezlerinin konumuna,
Dünya’nın günlük hareketine, yer şekillerine bağlı olarak
değişir.
Dünya’nın
Günlük Hareketi
Dünya’nın
ekseni çevresindeki dönüşü nedeniyle rüzgarlar yönlerinden sapar. Rüzgar
yönlerini saptıran etkiye koriyolis (coriolis) gücü denir. Koriyolis
gücü ile rüzgarlar Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola
sapar.
Türkiye’de
görülen yerel rüzgarlar, yıldız, poyraz, gün doğusu, keşişleme, kıble, lodos,
gün batısı ve karayeldir.
Rüzgarın
Frekansı (Esme Sıklığı)
Rüzgarın
yıl içinde belirli bir yönden esme sıklığına rüzgar frekansı
denir.
Esme
sıklığı rüzgar frekans gülleri ile gösterilir.
Bir
bölgede belirli bir sürede rüzgarların en sık estiği yöne egemen rüzgar yönü
denir.
Örneğin
Ankara Meteoroloji İstasyonu verilerine göre, Ankara’ya ait yıllık ortalama
rüzgar frekans gülüne bakıldığında, yıl içinde kuzeydoğudan esen rüzgarların
toplam 5000 esme sayısı ile en fazla olduğu görülür. Yani egemen rüzgar yönü
kuzeydoğudur.
UYARI
: Birbirine komşu iki yerin farklı ısınması durumunda öncelikle rüzgar
görülür.
Rüzgarlar,
oluşumlarına, esiş sürelerine ve etki alanlarına göre üçe ayrılırlar
:
Sürekli
Rüzgarlar
Genel
Hava dolaşımına bağlı, sürekli basınç kuşakları arasında yıl boyunca yön
değiştirmeden esen rüzgarlardır.
Alizeler
30°
enlemlerinden (DYB) Ekvator’a (TAB) doğru esen
rüzgarlardır.
Dünya’nın
ekseni çevresindeki hareketi nedeniyle sapmaya uğrayarak, Kuzey Yarım Küre’de
kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de güneydoğudan eserler.
En
düzenli ve sürekli esen rüzgarlardır.
Okyanus
akıntılarının yönlerini düzenlerler.
Başlangıçta
kuru olan bu rüzgarlar, deniz üzerinden aldıkları nemi Ekvator çevresine yağış
olarak bırakırlar.
Ters
Alizeler (Üst Alizeler)
Ekvator’dan
(TAB), 30° enlemlerine (DYB) doğru esen üst rüzgarlardır.
Her
yerde ve her zaman görülmezler.
Yeteri
kadar sürekli ve güçlü değillerdir.
30°
enlemleri çevresinde aşağıya doğru alçaldığından yağış oluşumunu
engellerler.
Batı
Rüzgarları
30°
enlemlerinden (DYB), 60° enlemlerine (DAB) doğru esen batı yönlü rüzgarlardır.
Kuzey
Yarım Küre’de güneybatıdan, Güney Yarım Küre’de kuzeybatıdan
eserler.
Yön
ve süreklilikleri oldukça değişkendir.
Denizden
karaya estikleri için orta kuşak karaların batı kıyılarına bol yağış
bırakırlar.
Kıtaların
batı kıyılarında okyanus ikliminin gelişmesine neden
olmuşlardır.
UYARI
: Batı rüzgarları sıcak su akıntılarının
yön değiştirmesine neden olur ve akıntıları
güçlendirirler.
Kutup
Rüzgarları
Kutuplardan
(TYB) 60° enlemlerine (DAB) doğru esen soğuk ve kuru rüzgarlardır.
Kuzey
Yarım Küre’de kuzeydoğudan, Güney yarım Küre’de güneydoğudan
eserler.
Kuzey
Yarım Küre’de kış aylarında etki alanlarını güneye doğru genişleterek
okyanusların batı kıyılarında karasal iklimlerin gelişmesine neden olurlar.
Yazın ise zayıflar ve kutuplara doğru çekilirler.
UYARI
: Sürekli rüzgarlar yıl boyunca varlığını sürdüren sürekli basınç merkezleri
arasında eser.
Mevsimlik
Rüzgarlar
Yılın
bir yarısında belirli bir yönden, diğer yarısında ise tam tersi yönden esen
rüzgarlardır. Yıl içinde yaklaşık altı aylık sürelerle yön değiştiren bu
rüzgarlara devirli rüzgarlar da denir. Bu tip rüzgarlar, kara ve denizlerin
mevsime dayalı farklı ısınma özelliklerinden doğar. Geniş bir kara parçası olan
Asya Kıtası, onun güney ve güneydoğusunda yer alan Hint Okyanusu ile Büyük
Okyanus bu tip termik basınç sistemlerinin gelişmesine en uygun bölgelerdir.
Burada görülen mevsim rüzgarlarına muson adı
verilmektedir.
Muson
rüzgarları, Güney ve Güneydoğu Asya kıyıları, Avustralya kıyıları ve Afrika’nın
Gine Körfezi kıyılarında görülür.
Yaz
Musonları
Yaz
aylarında Asya kıtası Hint Okyanusu’ndan daha çabuk ve çok ısınır. Kıta üzerinde
termik kökenli alçak basınç alanı oluşur. Hint Okyanusu ise kıtaya göre daha
serin olduğu için termik yüksek basınç alanıdır. Bu nedenle denizden karaya
doğru, nemli yaz musonları eser. Kıyılarda bol yağış
bırakırlar.
Muson
rüzgarlarının etkili olduğu bu bölgeler Dünya’nın en yağışlı
yerleridir.
UYARI
: Yaz musonları denizden karaya doğru estikleri için dağ eteklerine ve
yamaçlarına bol yağış bırakırlar.
Kış
Musonları
Kış
aylarında Asya Kıtası çabuk ve çok soğur. Kıta üzerinde termik kökenli yüksek
basınç alanı oluşur. Hint okyanusu ise kıtaya göre daha ılık olduğu için termik
alçak basınç alanıdır. Bu nedenle karadan denize doğru serin, yer yer soğuk ve kuru kış musonları eser.
UYARI
: Kış musonları karadan denize estiklerinden kuru
rüzgarlardır.
Yerel
Rüzgarlar
Etki
alanları dar ve esiş süreleri kısa olan rüzgarlardır. Oluşumlarındaki temel
etken kısa süreli sıcaklık ve basınç farklarıdır.
Meltemler
Günlük
sıcaklık ve basınç farklarından doğan rüzgarlardır.
Kara
Meltemi
Gece,
karalar denizlere göre daha çabuk ve çok soğur. Bu nedenle, karalar üzerinde
termik yüksek basınç alanı, denizler üzerinde ise termik alçak basınç alanı
oluşur. Bu durumda hava akımları karalardan denizlere doğru olur ve bu
rüzgarlara kara meltemi denir.
Deniz
Meltemi
Gündüz,
karalar denizlerden daha çabuk ve çok ısınır. Bu nedenle karalar üzerinde termik
alçak basınç alanı, denizler üzerinde ise termik yüksek basınç alanı oluşur. Bu
durumda hava akımları denizlerden karalara doğru olur ve bu rüzgarlara deniz
meltemi denir.
Örneğin İzmir’de yaz aylarında esen imbat bir deniz
meltemidir.
Dağ
Meltemi
Gece,
yüksek yerler daha çabuk soğuduğundan termik yüksek basınç alanı, alçak yerler
ise geç soğuduğundan termik yüksek basınç alanıdır. Hava akımları doruklardan
çukur alanlara doğru olur ve bu rüzgarlara dağ meltemi
denir.
Vadi
Meltemi
Gündüz,
yamaçlar vadi tabanlarına göre daha çabuk ve çok ısınır. Yamaçlar termik basınç
alanı, vadi tabanları ise termik yüksek basınç alanıdır. Bu durumda, hava
akımları vadi tabanlarından yamaçlara doğru olur ve bu rüzgarlara vadi meltemi
denir.
UYARI
: Meltemler, havanın durgun olması nedeniyle Ekvator’da yıl boyunca, orta
enlemlerde ise en çok yaz mevsiminde görülür.
Sıcak
Yerel Rüzgarlar
Estikleri
yere göre daha sıcak olan rüzgarlardır.
Fön
: Yamaçtan aşağı inen hava kütlesinin sıcaklığının her 100 m de 1 °C artmasına
bağlı olarak oluşan sıcak ve kuru rüzgarlardır. Bu rüzgarlar kış mevsiminde
karların erken erimesine, çığ ya da su baskınlarına
neden olur. Yaz mevsiminde ise ürünlerin erken olgunlaşmasını
sağlar.
Srikko
: Büyük Sahra’dan Kuzey Afrika ve İtalya
kıyılarına doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır. Akdeniz üzerinden geçerken nem
yüklendikleri için İtalya kıyılarına yağış bırakırlar. Çoğu zaman havanın
içindeki tozdan dolayı bu yağışlar renkli olur. Srikko
kıyıya yağış bırakıp içerilere sokulunca tekrar
kuraklaşır.
Hamsin
: Büyük Sahra’dan Mısır ve Libya kıyılarına doğru esen sıcak, kuru ve toz yüklü
tipik çöl rüzgarlarıdır.
Samyeli
(Keşişleme) : Güneydoğudan esen, sıcak ve kuru çöl rüzgarlarıdır. Ürünler
üzerinde kurutucu ve kavurucu etki yaparlar. Türkiye’de Güneydoğu Anadolu ve
Doğu Akdeniz’de etkisi daha belirgindir.
Lodos
: Türkiye’ye güneybatıdan esen sıcak ve nemli rüzgarlardır. Lodos yağış bırakmaz
ancak havadaki nem miktarını artırır. Ardından hava soğuyunca bu nem yağışa
dönüşür. Belli bir esme mevsimi yoktur. Kış aylarıda
estiğinde ılıtıcı etki yapar.
Kıble
: Güneyden esen sıcak rüzgarlardır. Akdeniz kıyılarına yağış bırakırlar. Torosların güney yamaçlarında etkili
rüzgarlardır.
UYARI
: Yamaçtan aşağı inen bir kütlenin sıcaklığı ve kurutucu etkisi
artar.
Soğuk
Yerel Rüzgarlar
Genellikle
kış aylarında etkili rüzgarlardır. Dağlık alanlardan ve soğuk enlemlerden ılık
kıyılara doğru eserler.
Mistral
: Fransa’nın iç kesimlerinden Rhone Vadisi’ni
izleyerek Akdeniz kıyılarına doğru kışın esen soğuk
rüzgarlardır.
Bora
: Yugoslavya’nın iç kesimlerinden Adriyatik Denizi kıyılarına esen soğuk
rüzgarlardır.
Krivetz:
Romanya’nın iç kesimlerinden Karadeniz kıyılarına doğru esen soğuk
rüzgarlardır.
Etezien
: Balkan Yarımadası’ndan Kuzey Ege kıyılarına doğru esen soğuk
rüzgarlardır.
Karayel
: Türkiye’ye kuzeybatıdan esen soğuk rüzgarlardır. Kışın kar yağışlarına, yazın
sağanak yağışlara neden olur.
Yıldız
: Türkiye’ye kuzeyden esen soğuk rüzgarlardır. Karadeniz kıyılarına yağış
bırakırlar. Kar yağışına neden olurlar. Karayel ile karışık estiğinde kar
fırtınaları görülür.
Poyraz
: Türkiye’nin hemen her yerinde esen rüzgarlardır. Yaz poyrazı serinletici etki
yapar. Kışın ise kuru soğuklara neden olur.
Tropikal
Siklonlar
Tropikal
kuşakta sıcak ve nemli hava kütlelerinde oluşan, güçlü ve çok şiddetli esen,
yıkıcı etkileri olan rüzgarlardır. Yerel olarak siklon, hurricaine, tayfun, gibi adlar
verilir.
Daha
küçük ölçekli güçlü girdap hareketlerine de hortum (tornado) adı verilir.